Bagian I
Dala
barak ita rona lideranca politiku sira koalia iha kampanye promessas politiku
iha kampanye maibe ita la rona oinsa hatur sistema politiku ida nebe bele
coresponde ho votantes ka eleitores sira nia hakarak. Ida ne’e tamba ita fa’an
programa partido maibe ita la fa’an sistema politiku ideologico ida nebe los,
atu nune eleitores sira bele hatene katak Nasaun atu lao ba oin ne’e lao ho
sistema politiku ideologiku ida ne’e ou ida seluk.
Hakerek
nain tenta hatun artigo ida hodi loke
ita nia hanoin ba oin oinsa ita buka compreende ka hatene didiak diferenca
bo’ot entre sistema politiku ideologico Kapitalismo-neo-liberalismo no Sistema
politiku ideologico Socialismo ho nia progresso iha nasaun sira nebe mak adopta
pensamento politika esquerda nebe to’o ohin loron la afecta iha crise financial
mundial iha seculo 21 ne’e.
Sistema politiku ideologiku iha mundo ne’e iha
rua deit; KAPITALISMO vs SOCIALISMO. Atu bele hatene
liu tan oinsa lalaok hosi sistema rua ne’e mai ita buka hateten didiak saida
mak Sosiadade Ekonomia Kapitalista no saida mak Sosiadade Ekonomia
Socialista.
SOSIADADE EKONOMIA
KAPITALISTA
Iha
sistema kapitalista, sociadade ida nebe mosu mak sociadade individualista nebe
nakonu ho kapitalista sira. Iha sociadade kapitalista nia laran, osan sira
convers tiha ba capital para bele usa hodi sosa servisu nain nia forca iha
merkado servisu nian hodi bele produz merkadoria. Karl Marx fo’o explikasaun ba
questaun ida ne’e;
……Atu
converse tiha osan ba kapital, properietario hosi osan hetan iha merkado ba
comodite trabalhador ida nian nebe livre, livre iha dupla sentido, hanesan ema
ida nebe livre, livre ho nia poder hanesan iha merkadoria no sai nain ba
comodite ida, atu nune labele fali iha sorin seluk nia laiha commodity ida ba
fa’an no falta sasan sira nebe necesario ba realizasaun hanesan servisu nain ka
trabalhadores(tenaga Kerja buruh) nebe iha poder (Le Das Capital (1867) VA
I, pagina 176-8)
Mudanca
desenvolvimento forca productive hosi servisu nain trabalhadores(tenaga kerja
buruh) iha sociadade feodalismo, lao tuir funsionamento ida katak osan hanesan
instrument ida hodi bele halo troka capital ou bens de equipamento, hosi ida
ne’e dudu sociadade tomak moris iha sistema foun ida nebe bolu sistema kapitalismo,
iha nebe ema servisu nain trabalhadores(tenaga Kerja Buruh) sai hanesan sasan
iha Mercado.
Ekonomia
merkado nian desenvolvi sai hanesan ekonomia kapaitalista ho formasaun ba
kapital ho industria. Relasiona ho produsaun nebe iha sai formatu ida hodi
hamoris sociadade kapitalista. Lei basika hosi ekonomia kapitalista maka
ekonomia merkadoria(Barang Dagangan), tan ne’e mak natureza hosi merkadoria
hodi bele produz hodi bele to’o iha dalan ikus liu maka merkado, ka produz bens
ruma bele fa’an ho formatu ida hodi hetan lukro. Tan ne’e maka sociadade
kapitalista ne’e sociadade merkadoria, inclui mos ema servisu nain
trabalhador(tenaga kerja buruh) sira sai hanesan merkadoria(Barang Dagangan)
nian hodi bele fa’an I sosa iha merkado.
Iha
ita nia rain nebe foin hakotu a’an hosi sistema kolonialismo portugues no
sistema kolonialismo foun okupasaun militer Indonesia, mentalidade sistema tuan
nebe kolonialismo rua hakiat durante 475 anos. Mentalidade hosi sistema tuan
sei buras hela no se lao continua nafatin iha tempo ukun rasik a’an.
Iha
tempo neba Kontradisaun politik rua entre ema nebe hakarak ukun rasik a’an(anti
kolonialismo-anti imperialismo) no ema nebe lakoi ukun rasik a’an (hakarak ho
Portugues ou nasaun seluk). Kontradisaun politik ida kontradisaun nao antagonik
ne’e mosu tamba iha sistema ida nebe implementa la liu hosi processo ida nebe
los tuir ema Timor tomak nia hakarak. Tan ne’e ita hateten sistema kolonialisme
foun hafoin Portugal mai fali okupasaun Militar Indonesia Kolonialismo foun.
maibe sempre kolonialismo tamba kolonialismo mak divisionisme.
Ukun
rasik a’an tiha mosu kontradisaun foun;
iha ema kiak no riku. Kontradisaun ida ne’e bolu kontradisaun antagonik.
Tamba tau ema kiak hasoru ema riku. Ema trabalhador hasoru Kapital osan nain. Kontradisaun
ida ne’e mosu tamba sistema politik ideologico mak lalos. Hafoin tinan 12 ona
ita la konsegue hatur sistema politico ideologico ida los. Ita la barani halo transformasaun radikal iha
processo tomak. Politiku nebe ita nia lideranca politik nebe dihan Fundador
Frente Revolucionario hatur politiku ida
kontradiksi maka’as ho kondisaun riil nebe povo ne’e rasik hasoru. Mosu iha ita
hotu nian oin, planu estrategico desenvolvimento nebe ita bele dihan katak sai
hanesan ideologia ida hosi Lideranca Historic nebe kaer rasik nia partido no
povo vota ba sira. Tuir sira koalia ka hakilar iha kampanye, maibe ita povo
rasik mak tenki senti impactu hosi planu ida ne’e. Benefisia ema riku sira ou ema kiak sira?
Iha
politika nebe ohin loron ita hotu kona ba kodico elaboral ba servisu nain ka
trabalhadores (tenaga kerja buruh)sira nian. Hanesan ita hotu hatene no asiste
rasik iha ita nia vida moris. Politika kona ba salario minimum governu decide
$115 dolares amerikanu ba servisu nain ka trabalhadores sira. Iha parte ida la
sufiesinte ba servisu nain ka trabalhadores(tenaga kerja buruh) ida ho nia kaben ho oan nain rua, iha sorin
seluk $115 salario minimum mos bele hamate companhia Unipessoal kiikoan sira
nebe moris ho dependensi ba projecto hosi governu no mos usaha kecil sira nebe
hanesan restorante kiikoan Timor oan rasik mak kaer sei la compete ho
restorante sira nebe estrangeiro nian.
Iha
processo ida ne’e hakereka nain foti exemplo ida oinsa kapitalista usa ema
servisu nain ka trabalhadores (tenaga kerja buruh) sai hanesan
merkadoria(barang Dagangan). Hafoin resultado referendum 30 de agusto 1999,
Administrasaun ba harii estado foun iha UNTAET nian companhia Internasional
barak mak tama iha Timor-Leste. Imperialismo tama ho ho modelo produsaun
ekonomia foun usa forca servisu nain trabalhadores(tenaga kerja buruh) hodi
lukro nebe bo’ot iha processo transisaun nebe lao iha UNTAET. Exemplo Siguranca
Civil Chubb Security, companhia Australia nian ne’e halo contrato ho servisu
nain trabalhador (tenaga kerja buruh) sira $85 dolares amerikanu kada fulan.
Maibe contrato iha fatin nebe companhia Chubb Security sai hanesan suplayer ema
servisu nain trabalhador (tenaga kerja buruh) ba edifio administrasaun UNTAET
no uma alugado hosi staff VIP UN nian ka embaixada sira. Contrato nebe Chubb
Security por exemplo ho montante orcamento $2500 dolares amerikanu ema servisu
nain ka trabalhadores (tenaga kerja buruh) nain atus ida(100) kada ema servisu
nain ka trabalhadores (tenaga kerja buruh) ida $85 dolares amerikanu. Hosi montante
orcamento kontrato $2500 iha leten kompanhia Chubb Security manan nia lukro
nebe bot hosi modelo produsan ekonomia fa’an forca servisu nain ka
trabalhadores nian. Ida ne’e mak ita bolu explorasaun hosi ema ba ema iha
sistema kapitalista nian. Modelo produsaun ekonomia kapitalista ida to’o ohin
loron ema servisu nain trabalhadores (tenaga kerja buruh) sei senti nafatin,
tamba sistema politiku ideologiku nebe lao dadaun ne’e iha ita nian rain fo’o
vantage maka’as modelo produsaun ekonomi hanesan ne’e. A’at liu wainhira iha
kondisaun nebe ita hasoru no hare iha ita nia sosiadade proprio ita nia governu
rasik tuir sistema kapitalista ida nebe lao hela halo ema sai merkadoria(barang
dagangan) hotu. Haruka trabalhador ba rai liur ida ne’e parte ida hosi planu
governu tuir noticias nebe ita katak redus desemprego. Tamba sa? Tamba sistema nebe lao hela iha ita
nia rain sistema nebe kapitalistiku tebes.
Processu
produsaun merkadoria ida ne’e tuir sistema kapitalista nian, ne’e procesu
produsaun ida nebe susu duni ema servisu nain trabalhador (tenaga kerja buruh)
sira nian forca ka ran. Modelo produsaun merkadoria(barang dagangan) ida ne’e
hanesan ba dala uluk iha area ida nebe oinsa kapitalista sira susu ema servisu
nain ka tabalhadores(tenaga kerja buruh) ne’e hanesan processu evolusaun
historiku iha sociadade, resultado hosi processu ne’e sai hanesan instrumento
ba servisu nain ka trablhadores(tenaga kerja buruh,) processu desenvolvimento
ida ne’e transforma a’an sai hanesan planu baze ekonomia sociadade nian no
evolusaun ne’e lao too ohin loron. Karl Marx fo’o explikasaun ba ida ne’e;
……Processu
produsaun ba merkadoria hotu-hotu nebe mak lao dadaun, iha tempo hanesan mos
processu explorasaun lao hela iha servisu nain ka trabalhadores(tenaga kerja
buruh) sira nian vida moris loron-loron. Produsaun comoditi kapitalista sempre
lao tuir desenvolvimento historiku hosi organisasaun servisu nian tuir
progresso tekniku ho transformasaun iha strutura sistema ekonomia kapitalista
nian nebe implementa iha sociadade tomak nia laran hodi hakat liu periode ida
uluk(Das
Capital II VII, pg 34-5)
Sistema
politiku ideologiku kapitalista nian harii sociadade ida nebe ita bolu
sociadade kapitalista, sociadade nebe nakonu ho hahalok individualismo.
Sociadade kapital ne’e sociadade ida nebe ema riku ho iha kapital no osan, hodi
susu ema servisu nain ka trabalhador(tenaga kerja buruh) nian forca no ran.
Sosiadade nebe ema riku rai osan barak hodi halo merkadoria(Barang Dagangan) ou
bolu sosiadade merkadoria nebe usa ema servisu nain nia forsa no kole hodi
hetan lukro bo’ot. Ho ida ne’e mak sosiadade kapitalismo ne’e nia objective
principal mak buka manan buat hotu-hotu hodi hetan lukro bo’ot liu sai hanesan
riku soin nebe rohan laek.
Kapital, Osan ho Merkadoria sei hetan movimento maka’as mai hosi ema servisu nain
trabalhadores(tenaga kerja buruh) sira nia kolen. Buat tolu ne’e (Kapital, Osan
no Merkadoria) sai hanesan parte importante no fundamental tebes iha vida moris
sociadade kapitalismo liu hosi movimentasaun Kapital, osan no Merkadoria. Tan
sosiadade kapitalista sei la moris, se sira la usa no susu ema servisu nain
trabalhadores(tenaga kerja buruh) nian forca no kolen, sei la moris se laiha
Kapital no sei la moris se laiha Osan no mos sei la moris se laiha Merkadoria
ka “Barang Dagangan”.
No comments:
Post a Comment