PROBLEMA REDUS DESEMPREGO DEPENDE BA POLITIKA GOVERNU NIAN.
Hakerek nain
Hakerek nain
Tama Laka Aquita
Koalia kona ba
desemprego nebe ohin loron aumenta ba bebeik sai preokupasaun boot componentes
hotu-hotu iha nasaun ida ne'e. Tamba desemprego nebe ohin sae maka'as ne'e nia
impacto bo'ot teb-tebes ba siguranca.
Ita rona argumento
barak kona ba oinsa atu reduz desemprego, tanto hosi politiku sira no mos
sociadade civil sira. Hosi politiku sira hateten katak precisa stabilidade
politik no siguranca nebe diak para bele dada investor sira tama hodi loke
kampo de trabalho, ida ne'e solusaun ida. Maibe politiku sira nebe koalia ida
ne'e haluha tiha katak ita nia sektor private meting didiak. solusaun seluk
hosi sociadade civil mak oinsa governu kontinua suporta grupo koperativa
barak-barak ajuda kria kampo de trabalho. Ita la hatene koperativa ne se
inisiativa comunidade sira ida governu precisa tau atensaun makaas no encoraja
comunidade sira ho kapasitasaun conhecimento gestaun atu nune sira bele gere hamutuk
ajudos nebe mai hosi governu hodi bele lao ba oin to rohan laek. se inisiativa
hosi ONG lokal sira atu nune fundus nebe mai hosi governu liu hosi ONG lokal
sira labele sai hanesan dadus ba budget ONG nian monitorisasaun intensivo hosi
ministeiro refere hodi liu hosi ONG lokal bele fo kapasitasaun nebe diak ba
comunidade sira nebe mak hari Koperativa.
Politiku sira no sociadade civil bele argumenta maibe buat hotu-hotu fila fali ba "kemauan politik dan kebesaran hati seseorang yang dipercaya untuk menjabat sebagai Menteri dan Sekretaris Negara". Tamba sa hakerek nain hateten hanesan ne'e? Tamba wainhira confiansa ne'e fo'o ba ema politiku ida atu servi nasaun ne'e tamba fiar katak politiku nebe hetan fiar bele hamutuk resolve problema nasaun nian nebe estado hasoru.
Simu konfiansa ida ne'e ho fiar a'an katak tempo to'o hau atu halo buat ruma ba Rai doben ho povo ida ne'e. Karik tinan lima ne'e hotu ema sei la dihan hau naok ten han estado nia osan saugati deit.
Politiku sira no sociadade civil bele argumenta maibe buat hotu-hotu fila fali ba "kemauan politik dan kebesaran hati seseorang yang dipercaya untuk menjabat sebagai Menteri dan Sekretaris Negara". Tamba sa hakerek nain hateten hanesan ne'e? Tamba wainhira confiansa ne'e fo'o ba ema politiku ida atu servi nasaun ne'e tamba fiar katak politiku nebe hetan fiar bele hamutuk resolve problema nasaun nian nebe estado hasoru.
Simu konfiansa ida ne'e ho fiar a'an katak tempo to'o hau atu halo buat ruma ba Rai doben ho povo ida ne'e. Karik tinan lima ne'e hotu ema sei la dihan hau naok ten han estado nia osan saugati deit.
Iha potensi bo'ot
teb-tebes iha ministeiro ida-ida para atu bele loke espasu hodi kria kampo de
trabalho hodi bele fo'o oportunidade hanesan ba ema Timor Oan hotu-hotu bele
servisu. Tamba atu reduz desemprego nebe ohin loron sae maka'as los ne'e
depende ba politika governu nian liu-liu politiku sira nebe hetan fiar kaer
knar hanesan Ministro no Sekretario Estado.
Tamba sa ita hateten iha potensi bo'ot teb-tebes? tamba ita nia sistem ekonomia adopta setor 3 ; setor publik, setor privado no setor agrikultura ka kooperativa. Por exemplo Ministeiro Agricultura, Infrastrutura, Edukasaun, Saude, Desporto, Tourismo.
Agrikultura no Pesca
Tamba sa ita hateten iha potensi bo'ot teb-tebes? tamba ita nia sistem ekonomia adopta setor 3 ; setor publik, setor privado no setor agrikultura ka kooperativa. Por exemplo Ministeiro Agricultura, Infrastrutura, Edukasaun, Saude, Desporto, Tourismo.
Agrikultura no Pesca
Ita hotu hatene
katak procento bo'ot liu mak ema sira nebe laiha rai, estado iha rai luan
barak. saida mak ita precisa, oinsa kria sistema ida hodi bele fo'o vantagen ba
agricultores iha Timor-Leste ne'e iha to'os, iha natar, iha plantasaun cafe
tamba rai luan barak partensi ba estado nian.
Hanesan ema
politiku nebe hetan fiar hodi kaer Ministeiro ida, oinsa atu gere ministeiro
hodi bele reduz desempegro no fo receitas ba nasaun liu hosi politika nebe
ministro ida hatur iha governasaun ida nia laran. Se tuir planu governu nian
katak sei fo preoridade ba sektor agricultura atu nune povo hetan benifisio
hosi rai nebe sira iha. Agora oinsa politik ministro agrikultura nia hodi
koresponde ho situacao actual nebe povo agrikultur rasik hasoru?
Precisa kria mekanismo ida ho sistema sentralizado iha nivel Suco. Sistema sentralizado ida ne'e ho objectivo ida oinsa funsionamento poder lokal nebe iha Chefe Suco nia liman nebe tenki sai duni processo administrativo ida mais kiik koan iha governu lokal. Ho ida ne'e mak Authoridade lokal bele partisipa activo iha processo desemvolvimento ekonomi povo nian.
Precisa kria mekanismo ida ho sistema sentralizado iha nivel Suco. Sistema sentralizado ida ne'e ho objectivo ida oinsa funsionamento poder lokal nebe iha Chefe Suco nia liman nebe tenki sai duni processo administrativo ida mais kiik koan iha governu lokal. Ho ida ne'e mak Authoridade lokal bele partisipa activo iha processo desemvolvimento ekonomi povo nian.
Tamba sa tenki
autoridade lokal? Chefe Suco no Conselho do Suco mak administra aktividade
produsaun agricola suprevisiona direitamente hosi diresaun servisu Ministeiro
Agrikultura. Tamba autoridade lokal mak sei identifika dados hotu-hotu kona ba
komunidade sira nia to'os ka Natar ka plantasaun Cafe ka Nu'u no potencia saida
deit sai hanesan referencia ba Ministeiro nebe refere, hodi halo politika tuir
kondisaun real nebe povo hasoru.
Ho partisipasaun
activo hosi authorirade lokal sira ajuda ministeiro refere, politika ida ne'e
loke ona espasu ba hodi kria campo de trabalho nivel Suco. Suco nebe mak iha
potensi bo'ot ba produsaun Hare’e ho Batar, trator ho maquina dulas haree ka
batar concentra hotu iha sede suco, operado ka Maquinista ho Mekaniku estado
mak rekruta. Estado tau osan no halo rekrutamento ba tekniku.
Atu bele iha
partisipasaun ida nebe maximo hosi comunidade ho boavontade treinamento ba
agrikultores kona ba koperativa, saida mak koperativa? Comunidade tenki hatene
uluk kona ba Definisaun hosi koperativa. Hosi treinmento sira hanesan mak bele
loke comunidade nia hanoin ba oin hodi bele servisu hamutuk. Estabelece
assembelya comunitaria nebe composto hosi conselho do suco, chefe suco no
acompanhamento hosi ministeiro refere.
Ho acompanhamento
nebe mak bebeik iha processo kapasitasaun no treinamento, agricultor organizado
liu no hatene oinsa servisu hamutuk hodi hadia hamutuk ekonomia ida sustantabel
iha curto praso no bele mos iha longo praso. Hanoin hira ne'e loke ona espaso
ba kria kampu de trabalho.
Edukasaun, Saude no Solidaridade Sosial
Iha setor
edukasaun, precisa investimento boot maibe precisa mos plano ida ida nebe diak
atu nune iha gestaun administrasaun ba financiamento programa estado nia lao
tuir plano estrategiku nebe iha. Prioridade iha plano nebe iha, liu-liu oinsa
hadia no hasae kualidade edukasaun atu nune bele garante recursu humanu diak
iha futuru oin mai. Ho hanoin hirak ne mak mak Eduksaun mos potensial ba kria
kampu de trabalho. Ensinu basiku no secundario ita koalia kona ba edukasaun ba
labarik tenki hare mos hosi labarik sira nebe "difisiente" precisa
politika ida, politika ida nebe sei sai ba lei ida especial no espesifiku kona
ba edukasaun ba labarik difisiente sira. Ho politika nebe diak no definisaun
statuto edukasaun ba labarik defiesinte iha estado nia okos liu hosi koperasaun
intraministerial entre ministeiro edukasaun, saude no solidaridade sosial maka
iha neba potencia boot teb tebes hodi kria kampo de trabalho.
Iha area Tourismo,
mos hanesan potensia boot tebes hodi bele kria kampu de trabalho, iha area ida ne
ita lalika koalia desenvolvi tourismo ho hotel sinco ka dez estrelas, potensia
boot ba esplora fatin istoriku sira ne. Precisa politika ida nebe koalia kona
ba Tourismo Komunitario esplora potensia sira ne ho objetivo ida ba dala uluk
katak loke oportunidade kria kampu de trabalho.
Qestaun recursu
humanu? Recursu humanu barak teb tebes sarjana barak barak no joventude sira
nebe oras ne sai desemprego hela sira ne mak recursu humano. Iha area sira
hanesan precisa politika ida hosi SEPFOPE hodi centro treinamento ba area sira
hanesan. Diak liu haruka instruktor ida mai Timor do ke haruka Ema timor oan
sai ho custu nebe boot ba orcamento estado nebe ikus mai sai dividas ba
ministeiro.
Wainhira ita halo comparasaun entre haruka Timor Oan sai ho potensia nebe ita iha hodi kria kondisaun ba ema servisu barak liu fali ita haruka ema sai. Questaun ba ita mak oinsa atu kria. Dala ruma ita hanoin dihan defisil tebes, defisil tamba ita mak la barani hatur politika ida nebe loke espasu ba ita hodi kria kampo de trabalho, tamba ita la barani hatur politika hanesan maka ita senti defisil. Tamba ne hakerek nain hateten katak atu redus desemprego ne depende ba politika governu nian.
Wainhira ita halo comparasaun entre haruka Timor Oan sai ho potensia nebe ita iha hodi kria kondisaun ba ema servisu barak liu fali ita haruka ema sai. Questaun ba ita mak oinsa atu kria. Dala ruma ita hanoin dihan defisil tebes, defisil tamba ita mak la barani hatur politika ida nebe loke espasu ba ita hodi kria kampo de trabalho, tamba ita la barani hatur politika hanesan maka ita senti defisil. Tamba ne hakerek nain hateten katak atu redus desemprego ne depende ba politika governu nian.
Ita koalia kona ba
sektor privadu, ita rona ema hotu hateten katak sektor ida mak sai hanesan
parceiro governu nian. Maibe lei la garante oinsa atu desemvolve setor privado
ne hodi ba oin. Ministeiro Financas precisa hasai dekreto lei ida sai hanesan
lei oan ida iha lei investimento nian, hakerek iha artigo ida katak estado
garante SAHAM BERSAMA entre koperativa trabalhadores, companhia lokal no
kompanhia international nebe hanoin atu investe iha TIMOR-LESTE ba sektor
produktivo, por exemplo fabrika aqua, ka cimenti no seluk-seluk tan maka estado
loke ba tenderisaun. Se la iha lei nebe garante moris naruk ba unipessoal Lda
sira maka companhia lokal kikoan sira ne sei mate hotu tamba estado la garante
desemvolve setor privado.
Lei Investimento
ida ne sei la taka dalan no tau todan ba kompanhia rai liur tamba iha neba
definsaun klaru katak se wainhira setor privado ruma lori sira parceiro mai
investe iha TIMOR-LESTE, estado garante katak lei kona ba rai nia foo vantagen
ema Timor Oan tan ne koperativa trabalhador Timor Oan nia modal ka aset mak rai
nebe estado nian, kompanhia lokal ho kompanhia nebe hosi rai liur nia mak
material ho osan. Oinsa mak bele garante kompanhia lokal bele iha osan? Estado
Timor liu hosi banku BCNTL no Mikro Financas garante kredito ba kompanhia lokal
ho durasaun 25 anos atu nune bele garante estabilidade koperasaun entre
kompanhia lokal no kompanhia hosi rai liur.
Tamba sa mak ita
koalia setor koperativa tamba ita nia sistema ekonomi defini ona setor 3 ne.
Setor Agrikultura no koperativa sei la lao dook hosi setor privado nune mos
setor privado sei la lao doom hosi setor publiku. Setor tolu ne mak ita esplora
didiak sei sai potensi boot tebes-tebes ba kria kondisaun ba ema TIMOR OAN hodi
hetan servisu no sei la iha TIMOR OAN ida mak sai ba rai liur.
Atu garante TIMOR
OAN labele halai sai ba buka servisu iha rai liur mak politika governu nian sai
hanesan lei ba estado RDTL nian mak hanesan xavi ba Timor Oan atu moris
hakmatek no servisu duni iha sira nia rain rasik. Ho ida ne mak TIMOR OAN sei
la sai ba liur hodi sai atan maibe sai ba buka matemek no esperiencia hodi fila
mai desemvolve rai Timor-Leste ba oin.
Sa deit mak sai
hanesan parte seluk hodi bele garante desemvolve setor privado ho setor
koperativo mak kordenasaun intra-ministerial. Maske governu bele mai hosi
koligasaun maibe hanoin nebe diak ba desemvolvimento ekonomiku povo nian la
kahor interese partidaria nian. Questaun ida ne tenki tau ketak tiha. Hare los
ba interese nasional, ho hanoin nebe patriotik duni ba rai no povo ida ne nia
moris diak. Ho ida kordenasaun intra-ministerial sei lao h diak garante ema
hotu nia moris diak.
Se kordenasaun
intra-ministerial iha governu koligasaun ho hanoin katak atu manan atu manan
maioria iha eleisaun tuir mai maka hanoin neka mehi ne sei la sai realidade
tamba politika nebe iha hatudu momos nia objectivo ba oin hakarak manan
maioria. Ne tuir lolos ne hanoin ida nebe sala no kontradis ho konsiencia povo
nia, tamba konciencia povo nia tau esperanca tomak ba politika nebe iha, maibe
ho promesa no osan nebe iha sei la muda sira nia hanoin tamba promesa la halo, osan
nebe sira simu la dura. Tamba osan nebe sira hetan hosi lian bosok nian.
Fila fali oinsa
desemvolve setor privadu no setor koperativa alem de lei investimento sai
hanesan xavi ba desemvolve setor privadu no setor koperativa, estado liu hosi
hari infrastrutura mos sai hanesan parte ida ba desemvolvimento setor privadu
ho setor koperativa. Por exemplo Infrastrutura hanesan fatin ka plaza ou
supermerkado boot iha kapital no aeroporto, fabrik foos, fabrik batar no
seluk-seluk tan mak bele kria kampo de trabalho. Hosi kondisaun sira ne mak
loke dalan ba moris naruk setor privado no setor koperativa.
Atu hatur politika ida diak no bele foo benefisio diak ba povo atu nune povo mos bele foo cumpri sira dever hanesan cidadaun nebe diak maka valorisasaun cidadaun sira nia servisu liu hosi salario por ora ka "per jam kerja" liu hosi mudanca iha "lei kodico ela boral do trabalhadores" nian atu nune bele koresponde kondisasaun nebe estado kria hanesan hakerek nain cita iha leten katak tenki sai preokupasaun boot ba estado wainhira servisu nain ka funcionario publiku ida manan salario la tuir necesidade moris loron-loron nian iha situasaaun vida ekonomiku nebe aas tebes. Tamba questaun ida ne afeta diretamente ba servisu nain sira bele baruk ten ou sai naokten iha governasaun ida nian laran tan deit necesidade la sufieciente i ida ne akontece tiha ona i sei continua wainhira ita la iha vontade politika nebe diak hodi desenvolve nasaun ida.
Atu hatur politika ida diak no bele foo benefisio diak ba povo atu nune povo mos bele foo cumpri sira dever hanesan cidadaun nebe diak maka valorisasaun cidadaun sira nia servisu liu hosi salario por ora ka "per jam kerja" liu hosi mudanca iha "lei kodico ela boral do trabalhadores" nian atu nune bele koresponde kondisasaun nebe estado kria hanesan hakerek nain cita iha leten katak tenki sai preokupasaun boot ba estado wainhira servisu nain ka funcionario publiku ida manan salario la tuir necesidade moris loron-loron nian iha situasaaun vida ekonomiku nebe aas tebes. Tamba questaun ida ne afeta diretamente ba servisu nain sira bele baruk ten ou sai naokten iha governasaun ida nian laran tan deit necesidade la sufieciente i ida ne akontece tiha ona i sei continua wainhira ita la iha vontade politika nebe diak hodi desenvolve nasaun ida.
Iha ita nia
situasaun sosio-politiku no sosio-ekonomiku ita bele hateten katak ita sei dauk
bele estabele salario "per jam kerja" maibe estado bele estabele
salario "per jam kerja" ba funcionario publiku, basa uniku estado mak
fundos boot. Maibe wainhira estado iha ona hatur ona politika ida sai ona
hanesan lei ona ina lei investimento nian katak garante "saham
bersama" entre koperativa trabalhadores, kompanhia loka ho sira parceiro
investimento iha rai Timor-Leste salario "per jam kerja" mos bele
estabelce ba setor privadu no koperativo. Tamba iha sistema ne lei garante
"pembagian keuntungan bersama diakhir tahun tutup buku saham bersama
tersebut" iha nebe wainhira fahe lukro mais ke hetan lukro kiik maibe
setor koperativa trabalhadores ho 30% ka 35% hosi investimento nebe iha bele
estabelece salario "per jam kerja" ba trabalhadores sira. Iha sistema
ida koperativa hare rasik sira trabalhadores i companhia sira manan lukro mos
hosi 70% ou 75%.
Maibe, sistema iha wainhira politiku sira nebe hetan poder ka hetan fiar ba kaer ministro sira barani hatur politika ida liu hosi desenvolve sira nia politik nebe diak sai lei ida. Tamba ne mak hakerek nain hateten katak precisa mudanca iha politika kona ba lei agraria, lei investimento, lei kona ba kodiku elaboral trabalhadores nian no lei kona ba financiamento publiku.
Mudanca signifikante iha lei sira nebe hakerek nain temi iha leten hanesan solusaunalternativo ida ba processo transisaun nebe agora dadaun ne ita hasoru. I mos hanoin hirak ne automatikamente liu hosi sistema ne estado hatur politika ida nebe hamos korupsaun iha sistema governasaun nia laran. Bassa iha sistema ida ne garante funcionario publiku manan salario suficiente ba sira nia nesecidade loron-loron nian. No taxa nebe sira estado koa hosi sira nia salario fulan-fulan fila fali ba sira benefisio - subsidio ba sira nia fen ho oan sira tamba lei garante mos protesaun makaas ba inan ho labarik.
Maibe, sistema iha wainhira politiku sira nebe hetan poder ka hetan fiar ba kaer ministro sira barani hatur politika ida liu hosi desenvolve sira nia politik nebe diak sai lei ida. Tamba ne mak hakerek nain hateten katak precisa mudanca iha politika kona ba lei agraria, lei investimento, lei kona ba kodiku elaboral trabalhadores nian no lei kona ba financiamento publiku.
Mudanca signifikante iha lei sira nebe hakerek nain temi iha leten hanesan solusaunalternativo ida ba processo transisaun nebe agora dadaun ne ita hasoru. I mos hanoin hirak ne automatikamente liu hosi sistema ne estado hatur politika ida nebe hamos korupsaun iha sistema governasaun nia laran. Bassa iha sistema ida ne garante funcionario publiku manan salario suficiente ba sira nia nesecidade loron-loron nian. No taxa nebe sira estado koa hosi sira nia salario fulan-fulan fila fali ba sira benefisio - subsidio ba sira nia fen ho oan sira tamba lei garante mos protesaun makaas ba inan ho labarik.
Nune mos ba
trabalhadores sira hotu wainhira estado estabele ona salario "per jam
kerja" quer dizer trabalhadores mos servisu loron lima iha semana ida nia
laran ida ne signifika katak sabdu ho domingu sira desenkasa no fo oportunidade
ba Juventude no estudante sira nebe mak hakarak servisu iha loron rua nia laran
iha loron sabadu no domingu, ho salario minimum "per jam kerja" tuir
sistema lei nebe estado estabelece oras US$ 1.50 ba trabalhadores nebe laos
permanante.
Tamba sa mak
hakerek nain hateten katak liu hosi sistem ne mos bele hamos korupsaun? Iha
sistema politiku ida ne funcionario publiku ho level ida manan salario “per jam
kerja” ita bele hateten katak funcionario publiku ida oras ida ho level 1(un) manan
US$ 2.00 ka US$ 2.50 depende ba politiku sira nebe kaer pasta iha governu
hakarak decide politiku estado nian liu lei nebe ministeiro kompeten propoin. Quer dizer ho level nebe a’as sei manan liu
fali US$ 2.50. Hosi sistema politiku ida ne estado politika ba bolsa de mae mos
sae no halo hanesan subsidio permanente ba inan ho labarik. Iha ema hotu moris
ho ekonomia suficiente tamba ema hotu foo constribuisan ba estado liu hosi sira
nia dever koa taxa fulan-fulan ba estado, taxa nebe ema trabalhadores no
funcionario publiku sira koa mak sai hanesan benefisio ba inan ho labarik.
Iha sistema ida
mak ita hateten oinsa estado desenvolve ekonomia estado nebe iha ba kria
kondisaun moris ida nebe harmonia no nakonu ho espiritu solidaridade hosi
constribuisaun ema hotu-hotu nian ba construsaun estado hamrik metin hosi ita
hotu, povo hotu-hotu nia kolen. Bassa
iha cidadaun hotu-hotu exizi no koalia nia direito maibe hatene kumpri nia
dever ho consiencia rasik tamba estado hatur lei garante vida moris
loron-loron.
Dala ruma ita hotu hanoin dihan defisil. Laiha buat ida mak fasil iha vida moris, sa mais iha processo construsaun estado hanesan agora dadaun ita halo. Dala ida tan hakerek nain hakarak hateten katak ;
Dala ruma ita hotu hanoin dihan defisil. Laiha buat ida mak fasil iha vida moris, sa mais iha processo construsaun estado hanesan agora dadaun ita halo. Dala ida tan hakerek nain hakarak hateten katak ;
“Se personalidade
ida nebe hetan fiar ba kaer pasta edukasaun, saude, agrikultura no solidaridade
sosial mak la consegue hatur politik ida nebe loke espasu ba kria kampo de
trabalho hodi fo oportunidade ba ema timor oan hotu-hotu bele hetan servisu no
produz ekonomia ida nebe indenpendente mente ida ne hatudu katak
"incapacidade".
No comments:
Post a Comment