Monday, 25 February 2013

JORNALISTA MAK LALENOK BA GOVERNANTE SIRA



Wainhira ita koalia kona ba stabilidade politika no ekonomi iha processo desenvolvimento  tenki iha partisipasaun hosi ema hotu-hotu ka komponentes hotu-hotu tenki fo’o nia konstribuisaun, jornalista sira mos hola parte hosi komponentes hotu-hotu nebe ita sempre rona tanto hosi ema sociadade civil nia ibun no mos hosi governante sira nia ibun. 

Liafuan sira nebe sai hosi  ulun bo’ot  sira nebe kaer ukun ne’e mak hanesan motivasaun  ida ba jornalista sira hodi halao sira knar nudar hakerek nain ba ema hotu iha nasaun republic demokratiku ida ne’e.  Hahu  kedas husi  dia 29 de maio 2007  iha kampanye  eleisaun  parlementer iha distrito Lospalos, Presidente  CNRT hateten katak;  sei la husik ema ida naok osan estado nian maske  50  centavos. Nune mos wainhira halo ceremonia inauguransaun  IV Governu konstitusional iha palacio  de nobre Premeiro Ministro hateten katak;  jornalista mak hanesan quarto pilares  forca estado nian.

Hosi neba kedas  loke jornalista timor oan hotu-hotu atu hahu hakerek noticias ho investigativo tebes ba implementasaun programa governu  no executamento orcamento estado nian hosi governante sira liu-liu personalidade nebe deit  ka sese deit mak hetan konfiansa hodi ba tur iha posisaun politiku hanesan ministro ka secretario estado hosi 2007 to’o ohin loron.

Deklarasaun hosi president cnrt ne’e hanesan enkoraja no fo’o motivasaun ba jornalista sira hodi lori informasaun ba publiku ka ba povo atu hatene processo desenvolvimento nebe la’o iha rai doben ida ne’e. maske barak mak servisu hakerek ho salario nebe ki’ik liu di bawah standar salario minimum ka ki’ik liu hosi funsionario ida ho nivel un maibe hatudu ba ita hotu le nain sira katak jornalista nia papel importante duni iha processu konstrusaun estado de direito demikratiku iha nasaun RDTL ne’e nian laran.
Resultado nebe hatudu mai ita le nain sira mak iha periode ida iha tinan 5 nia laran hosi esforsu no servisu maka’as iha investigative nian konsegue loke ba publiku no povo tomak nebe la hatene lei katak tuir lei labele iha fen ka katuas oan hosi ministro ka ministra  ida,  secretario estado ida ka hosi direktur geral ida nia fen labele kaer kompanhia ka projecto governu nian.  Resultado mos hatudu  mai  ita  hotu  katak;  jornalista  kumpri  duni sira dever  tuir  mandato konstituisaun RDTL hateten hodi  servisu ho profesionalismo  jornalistiku nian.

Konstituisaun  RDTL  garante liberdade de imprensa. Iha processu investigasaun nia laran se mak sai fontes ba sira nia servisu sira ne’e mak  komponente hotu-hotu nebe ia hanoin diak hodi fo’o konstribuisaun ba hadia sistema politiku no ekonomi nebe diak iha ita nian rain. Hadia sistema ekonomiku nebe ita hasoru nakonu ho injustice social-politiku-ekonomi nebe mak ohin loron sae maka’as iha ita nia rain.

Hosi artigo ida ne’e, hakerek nain hakarak fo hanoin katak atu hadia sistema politiku no sistema ekonomi ida diak wainhira ita hotu hare media hanesan lalenok ba ema hotu atu nune governante sira mos bele hadia gestaun administrasaun financial oinsa atu executa orcamento estado ho diak.

Neduni, papel jornalista importante tebes iha processu konstrusaun estado nian, hanesan Premeiro Ministro hateten iha salaun Delta Nova semana kotuk katak; agora ne sociadade civil ho media mak sai hanesan kontrolador ba boa governasaun iha nasaun ida nia laran.

Ida ne’e signifika katak governante sira mos tenki servisu ho diak no tau ses intereses particular nebe mak bele hamosu korupsaun, atu nune bele hatudu kapasidade hodi gere orcamento estado nian ho diak.  Sucessu ka la sucessu fila ba personalidade idak-idak nebe mak simu poder politiku media iha Timor-Leste ba konstrusaun estado ida ne’e positivo tebes, maske  dala ruma sira hasoru desafio barak, maske dala ruma sira hasoru intimidasaun hosi governante sira, maske  dala  ruma sira sai vitima iha konflitu sira nebe mak mosu hanesan iha krisi politik ka krisi  militer  ida ne’e mak konsekuensia hosi sira nia servisu hakarak hakerek ba ema hotu atu hatene, tan ne’e mak media  hanesan   lalenok  ba  governante  sira  hotu iha mundo rai klaran.

Maibe, dala barak mos resultado hosi covertura media nian acelera processu balun nebe iha ke instituisaun  estado nian no  dudu processu investigasaun la’o ba oin ho diak,  se jornalista nia knar mak governante sira hare hanesan ameasa ida hatudu katak; importante duni iha processu konstrusaun demokrasia iha ita nian rain, tan ne’e husu ba  governante sira atu labele usa fali poder  politiku  nebe iha hodi halo intimidasaun ruma mak hasoru media ka jornalista sira iha  ita nian rain, tamba se hanesan ne’e  mak akontece duni iha Republika Demokratiku Timor-Leste maka ita rasik mak hatudu imagen a’at ba  mundo.  

Jornalista nia misaun labele hare hanesan ameasa bo’ot ida ka jornalista nia misaun la’oas atu sobu estado. Journalismo ne’e profisaun ida, ema sira dedika sira nia vida profisaun  jornalismo  ida  ne’e  decido  ona  atu  simu konsekuensia seda deit  mak kona ba sira nia a’an. Tamba servisu investigasaun nebe sira halo hetan mos apoio hosi komponentes nebe hakarak fo konstribuisaun ba nasaun nia diak iha processu konstrusaun estado ida nia laran. 

Dala ruma governante sira senti laran moras, no tenta buka atu esplika tun sae kona ba lala’ok governante sira nian maibe dadus investigasaun nebe jornalista sira hetan sai tiha evidensia nebe atu dudu processu ida lao ba oin. Hanesan foin entrevista directur KAK iha televisaun Timor-Leste katak; “Evidensia mak sei lori ema sese deit ba ministeiro public no ba tribunal. Evidensia la hare ba sese deit”. Ida ne’e hatudu ba ita hotu le nain sira katak; partisipasaun akltivo jornalista nian mos sai hanesan fator determinante ida ba processu kombate korupsaun iha instutisaun estado nian. Hanesan hakerek nain cita ona iha leten tuir liafuan nebe mai hosi Primeiro Ministro rasik katak; sociadade civil ho media mak sai hanesan kontrolador ba boa governasaun iha nasaun ida nia laran. ***

No comments:

Post a Comment