Sunday, 22 January 2017

Aman ba Nasaun Garante Paz no Estabilidade

Lideransa Historiku :
 Aman ba Nasaun, Garantia ba Paz nó Estabilidade
Hosi

I -Expojisaun Hanoin

Prosesu insersaun  lideransa historiku iha mundu tomak,  hosi nasaun ida ba nasaun seluk,  hatudu ba ita esperiencia diak no  aat atu ita banati tuir, maske ita iha situasaun social politika, ekonomika no kultural ida nebe iha diferensas tebes.
Maibe lideransa historiku sira sempre sai estabilizador ba estabilidade nasional nasaun ida nian, iha nasoens balun, nó iha seluk, tamba lideransa historiku sira nia envolvimentu iha vida politika partidaria halakon tiha “peso” moral nebé sira hetan durante tinan naruk luta ba Libertasaun.

Iha ita nia processu,  ita nia  lideransa sira, depois de Liberta rai, tamba sirkunstancias politikas, kuaje hotu envolve an iha vida politika partidaria. Envolvementu né diak, iha alturas balun, maibe, iha ita nia situasaun konkreta nebé kultura politika ladauk tasak, halo com que lideres historikus dala barak hasoru nivelamentu statutu iha vida intervensaun politika. Faktu ida né halo com que ita nia lideres historikus sira, que devia ema hotu respeita nó buka referensias ba, sai fali sentru de konflitus.

Husik tiha panorama politiku tinan hirak liu ba nian, iha processu intermediariu  ida ne’e to’o 2017,  hakerek nain hakarak konvida ita hotu atu tetu no analiza didiak situasaun ba kotuk no hakat ba buka modelo kultura politika ida ke bele hatur lolos se maka  AMAN ba  NASAUN, nó define sira nia papel iha prosesu politiku Ukun Nasaun nian.

Prosesu buka kultura politika foun né atu bele permite salvaguarda papel ita nia Lideres Historikus sira nó hatudu modelo demokrasia, paradigma Ukun foun ida nebé hametin an ba kultura origem Timor Leste nian.

Pensamentu ida ne’e, para alem de buka hatur  AMANA ba NASAUN sira iha kontextu real politika Timor Leste nian, buka mos modelo konstitusional ida que fo garantia ba Lideransa Historiku sira lalika kompete malu, hases sira husi kuadru politku nebé sai fali fonte de inspirasaun ba divergensias konflituosas entre gerasaun intermedias nó futuras.

Hakerek nain mai ho pensamentu ida atu oinsa, liu husi konsensu nasional, Parlamentu Nasional bele define Lei Konstitusional ida hodi hatur Lideransa Historikus sira nó define sira nia papel iha prosesu konstrusaun de Estado, iha prosesu Ukun nebé, liu husi mekanismus eleitorais e envolvolvimentu partidarius, gerasaun foun sira hola parte aktivu ba. Pensamentu politiku ida né iha intensaun atu kria, la os superstrutura ida, maibe kondisaun ida ke bele tulun ukun nain sira hetan tulun nó “arahan” husi Lideres Historikus sira atu rejolve diferendus nó hametin liu tan ukun nó estabilidade nasional.

Pensamento ida ne’e, emobra sei iha nia forma embrionaria ( sifat permulaan), hau hato’o ba Diresaun Partido nebe hau adere ba PST no sei apresenta iha reuniaun  Bloku Unidade Popular -  BUP -  nian atu nune gerasaun transisional sira hotu,  tanto sira nebe hamutuk iha BUP no mos sira nebe iha partido politiku sira seluk , hodi diskuti tok hanoin kona ba estatuto nó papel Aman  ba Nasaun sira nian.
II - Debate Preliminar Hanoin
kona ba Papel Aman ba Nasaun

Pensamento hanesan refere iha leten, hau soe ona ba publiku nó hau hahu diskuti dadauk ona ho maluk jornalistas balun. Jornalista ida nebé hau sai nia belun diak husi Luta de Resistencia to agora nó jornalista ida nebé  ema hotu  konhece diak, Jornalista ida nebé  Uniku iha mundu, Jornalista ida nebé  konsegue lori nia kandidatu favoritu  ba manan eleisaun presidencial,  maluk Jose Antonio Belo alias “Taraleu”, mos hau aborda hanoin né ho nia.

Iha diskusaun ida ho Maluk “Taraleu”,  hau koloka kestaun ida ba Maluk “taraleu” katak :   ohin loron ema hotu koalia,  mosu rumoris oin-oin kona ba Actual Presidente  da Republika,  Taur Matan Ruak,  atu hari Partido Politiku ida hodi compete iha eleisaun geral 2017. Alem de rumoris barak mak mosu iha publiku kona ba Taur Matan Ruak atu hari Partrido Politiku foun, rumoris balun mos mai hosi partido foun sira nebe foin  hari iha tinan 2015 katak sira tun ba baje lori actual Presidente  Republika nia naran hodi rekoila karatun atu  bele aslera procesu registu partido. Balun fali, koalia tun sa’e katak sira né iha mandate atu hari partido.

Husi fatin seluk, ita mos rona, hare iha televijaun katak iha fatin balun be Presidente da Republika halo visita ba iha ema balun ( la os povu, ema ida koalia ita nunka bele asume hanesan reprejentante povo!) hato hanoin ka usu atu Presidente da Republika depois de mandatu remata bele hari partido hodi konkore ba Ukun. Situasaun hanesan hakerek nain temi iha aspektu rua maka ita tenki hare, ida, ema be koalia né tamba nia iniciativa rasik; ida fali, bele mos maquinha politika husi ema nebé maka hakarak kria situasaun hodi nuné bele konvense Maun Taur atu hakarak hari partido.

Ejijensia sira ne’e hatudu buat foun ida mai ita iha konjuntura politika Timor-Leste nian katak “tingkat kejenuhan” povo nian sae maka’as ba lideransa. Signifika iha situasaun  politika ida ne’e preciza alternativa  politika ida nebe ke bele koresponde ho realidade moris povo nian.

Questaun nebe hau koloka ba maluk “Taraleu” maka, sera ke Maluk Taraleu atu lori Aman Ba Nasaun ida nebé  agora dadaun Asumi kargu Presidente  da Republika atu tun fali mai ba Kompete ba Premeiru Ministro iha eleisaun geral 2017 liu hosi Partido CNRT ka FRETILIN ka PD ou atu hari Partido Politika foun?

Karik nuné duni, maka,  dala ida tan,  maluk “taraleu” lori tan Aman ba Nasaun, maun  Taur Matan Ruak banati tuir dalan nebe Maun Bo’ot Marie Alktiri ho Maun Bo’ot Kay Rala Xanana Gusmao hakat liu ba nó oras né dadauk iha hela situasaun lider ba ema balun deit, la os ona lider ba povo tomak. Tamba nudar Presidente ba Partido, maka automatikamente lider ba nia sirkulu partidario. Mesmo ke Partido manan, kaer Ukun, maibe denotasaun nudar Lider partidariu lakotu husi ema nian pensamentu.

Questaun ida ne’e hau koloka tamba hare experiensia nebe iha nó akontece iha ita nia rain,   wainhira ita nia Aman ba Nasaun ida hafoin husik tia nia kargu Presidente da Republika tun fila fali ba hari partido politiku ida hodi compete iha Eleisaun Geral 2007.  Ho konsekuensi katak iha adversario politiku laiha ema ida mak a’as liu ema seluk hotu-hotu,  mesak hanesan fundador partido politiku hotu. Wainhira ita koalia kona ba patrimonio histroriku ita nia nasaun ida ne’e iha lideransa historiku nebe ita konsidera lideransa sira ne’e sai hanesan Aman ba Nasaun ida ne’e. Portantu, Aman ba nasaun mai husi sakrifisius nebé sira asumi durante tempu naruk luta ba Ukun An. Husi perspektiva né maka ita durante funu bolu sira Maun Boot.

Ba sa iha palku politiku hanesan ita hotu asisti durante periode 2002-2007-2012 oinsa Maun Marie Alktiri, Maun Lu’Olo ho Maun Bo’ot Kay Rala Xanana Gusmao hasoru malu nudar Aman ba Nasaun. Dala barak, tamba atu konkista votos, sira tenki hasoru malu ho lia fuan nebé kroat ba malu. Situasaun hirak né , tamba partido lori valores, simpatijantes, militantes sira mos koalia tuir. Mosu kultura hatun malu, nó ita la respeita ona ita nia Lideres historikus sira!

III - Perspektiva Konsensus Nasional

Fenomenu foun nebé mosu iha ita nia rain maka bele ita hare oinsa ita nia lideres historikus sira, hanesan lideransa FRETILIN, CNRT , konkretamente maun Xanana, Maun Mari, maun Lu Olo , ikus mai hakat ba buka pontu de konverjensia ida entre sira nudar plataforma “ informal” atu hamenus konflitus, halakon lia kroat ba malu, nó bele hamutuk dudu prosesu konstrusaun Estadu.

Sira konsegue duni! Ikus mai mak ita hotu tenki asisti oinsa Aman ba Nasaun nain rua nebe hanesan adversario politiku hosi Bloku Koligasaun ho Partidu Opozisaun tenki to’o iha fukun ida katak tenki lao iha dalan ida nebe iha decizaun ida “hamutuk” iha “Konsensus Nasional” ida. Konsensus Nasional nia manifestasaun klaru maka programa  ZEEMS, nó, iha sirkunstansias konkretas balun, ita testemunha iha debates iha Parlamentu Nasional.  Konfigurasaun politika foun mosu. 

Husi realijasaun hanesan hakerek nain temi iha leten, maka Pensamento Aman ba Nasaun ida ne’e hau  hakarak soe liu ba publiku atu ita deskuti no hatur ita nia fundador nasaun RDTL iha fatin nebe ema hotu respeito no tane sira ho dignu.

Hanesan hau temi ona iha artigo ida nebe hau hakerek semana kotuk oinsa ita nia lideres historikus sira, hanesan Maun Xanana, Maun Taur, Maun Mari, Maun Lu Olo, Maun Horta, Maun Lere, Maun Falur, Maun Sabika, Maun Aluk nudar figures historikas atu ita hatur sira nudar Amana ba Nasaun nó sira lalika hari  Partidos Politiku ka kaer  Partidos Politikus.

Tempo to’o ona atu ita gerasaun foun tenki deskuti no hatur Aman ba Nasaun sira ne’e ho dignu. Hatur Aman ba Nasaun RDTL ne’e sai hanesan estabilizador ba estabilidade nasional. Signifika katak oportunidade nebe ita tenki fo no husik ba Aman ba Nasaun sira mak Bele konkore ba Presidente da Republika wainhira mandatu Presidente da Republika hotu, lalika fila tun fali ba kaer Partido Politiku, mas sim ESTADO tenki halo LEI KONSTITUSIONAL ida atu kria- estabelese ORGAUN AS ida hodi ita nia lideres Historikus sira ne’e tur ba. Sira sai nudar Aman ba Nasaun ka ho liafuan Indonesia dihan BAPAK BANGSA.  Karik Partido Politiku sira ukun la los sira iha Legalidade-Legitimidade nó nune’e iha OBRIGASAUN atu orienta ka rejolve problemas ne’ebe mosu.

Prosesu konstrusaun estado ida ne’e preciza ita hotu nia kontribuisaun liu hosi ita nia hanoin nebe activo, hanoin nebe akumulativo, hanoin nebe bele garante konsolidasaun UKUN, Unidade Nacional no garante estabilidade nacional.

Ikus liu, karik ita hotu konkorda, ita, liu husi meios nebé ita iha, hanesan organijasaun politikas, sociedade civil, seluk-seluk tan, bele diskuti plataforma de KONSENSUS NASIONAL hodi nuné aprejenta nudar petisaun ba Parlamentu Nasional atu estabelese Leis Reforçadas ka ita bolu mos Lei Konstitusional ( tamba iha forsa hanesan ho dispojisoens konstitusionais!) atu hari Konseilu dos Lideres Historikus – KLH nudar orgaun nebé ita nia Aman sira tur ba.

KLH sei iha kompetensias legais hanesan hau temi iha leten. Konsede ba KLH kompetensias konstitusionais iha supervijaun, orientasaun politika Estado, Rejolusaun de litigius de governasaun, seluk-seluk tan, independentemente Partido nebé maka manan.

Remata.