Wednesday, 13 February 2013

“Timor-Leste Ejiji Lei Foun kona ba Rai Nian”

 Solusaun ida mak  ‘Reforma Agraria’


Iha situasaun aktual iha ita nia rain liu hosi notisia nebe mak ita le iha jornal hatudu preokupasaun komponentes hotu-hotu liu-liu representante partidos politikus  sira iha Bankada Parlementar tanto partido oposisaun, partidos do Bloku Governamental.

Maibe wainhira ita hare fila-fali ba diskusaun sira nebe mak iha kona ba Lei Rai nian nebe uluk VI Governu AMP apresenta ba Parlemento Nasional aprova maibe Presidenti Republika la promulga tamba hetan reasaun maka’as hosi povo kiik sira. Liu-liu iha artigo sira nebe’e hanesan tuir mai ne’e;

1. para  efeitos do presente diploma, denominam-se direitos anteriores:
a)         os direitos sobre bens imoveis, costumeiros e decorrentes da posse  duradoura, que tenham as caracteristicas essenciais do direito de propriedade,referidos neste diploma como direitos informais de propriedades.
b)         os direitos sobre bens imoveis concedidos pelas administracao portuguese e indonesia no territorio de timor-leste, nomeadamente o de propriedade prefeita, aforamento, hak milik, hak guna bangunan e hak guna usaha.
2 .  para efeitos do presente diploma, sao denominados direitos anteriores primarios os direitos informais de propriedade, o direito de propriedade prefeita e o hak milik, e secundarios, o aforamento, o hak guna bangunan e hak guna usaha.
3.    os direitos anteriores secundarios de aforamento, cuja caducidade seja posterior a 28 de novembro 1975, sao considerados validos.
4.     os direitos anteriores secundarios de hak milik e hak milik guna usaha, cuja caducidades seja posterior a 30 de agustus 1999, sao consideraddos validos.

Diskusaun barak mak ita rona no le iha jornal katak sei hadia artigo balun iha Lei Rai nian ida uluk nebe Presidenti la promulga iha Segundo legislature.

Maibe se artigo 4 nebe iha Lei ne’e sei konsidera hanesan balansu, entre ema nebe’e uluk halo aforamento  ba rai iha  Timor-Leste  no sira nebe iha sertifikadu Portugues no sertifikadu Indonesia bele hetan hikas fali rai  nebe’e  sira iha. ida ne’e signifika katak;  Proklamasaun  28  de Novembro 1975  INVALIDO.

Atu labele mosu tan kontradisaun bo’ot iha diskusaun kona ba Lei Rai nian mak precisa atu tetu didiak mak solusaun seluk nebe lori nasaun barak ohin sai hosi problema kona ba Lei Rain ka Lei Agraria nian. 

Ita atu koalia kona ba Lei Agraria nian, ita koko tama dala uluk kona ba saida mak Lei Agraria. Liafuan Agraria ka custume ema dihan Agraria, conyesido ho liafuan hosi nasaun sira seluk mos. Iha lian Holanda, conyesido  hateten“akker” signifika katak Rai usa ba agrikultura. Iha liafuan Grego ka Yunani katak agros signifika mos hanesan Rai usa ba agrikultura. Iha liafuan Latinn, hateten Ager Rai usa ba agrikultura, signifika katak; To’os ka Natar. Iha liafuan Ingles, hateten Agrarian ne’e katak Rai ba Agrikultura. Tuir dicionario lian Indonesia nian agrarian signifika katak; kestaun agrikutura ka Rai nebe mak usa agrikultura. atau tanah pertanian.  Tuir  Black Law Dictionary signifika agrarian maka meus hotu-hotu nebe iha relasaun ho RAI, ka nain ba RAI tuir divisaun nai ba propridade (agraria is relating to land, or land tenure to a division of landed property).

Reforma Agraria ho Demokrasia buat rua nebe importante tebes, ba Rai no Recursu Naturais iha ita ema nia moris, tan ne’e maka ema halo okupasaun barak hasoru fontes strategiku rua ne’e. Iha tempo feodalismo, exemplo; recursu naturais agraria primeiro mak Rai. Ho liafuan seluk katak; Rai mak hanesan fontes ida premeiro ba ekonomia, iha nebe resultado hosi agrikultura no surplus nebe iha ba hotu ema Rai nian nain(Tuan Tanah)liurai sira no restu itoan deit  mak husik hela ba asulear agrikultor sira. Liurai ho Baino Oan sira mak hanesan Rai nain ba Rai bo’ot no Rai luan, sira iha direito absoluta hodi hetan resultado hosi agrikultura  sira hosi servisu nain asulear sira. Desigualidade estrutura nain ba Rai nebe luan especialmente iha sociadade agraria nia laran, sempre ho resulta praktika ekonomia politiku ho relasaun sosial nebe nakonu ho intimidasaun no explorasaun.

Tamba ne’e mak nasaun hotu-hotu iha mundo hatudu esforsu maka’as para bele husik hela lalaok feodalismo nebe nakonu ho injustica no intimidasaun, la fo’o fundamento ida ba nasaun atu desenvolvi hodi atinji bem-estar ba povo tomak. Hadia fila-fali estrutura agraria ne’e sai konhecido ho naran Reforma Agraria. Politika ida ne’e mak nasaun hotu-hotu halo; Eropa, Amerika, Jepang, Korea, Cina, Rusia (iha tempo Uni Soviet), Afrika Selatan, Kuba e nune mos agora sai agenda ida nebe bo’ot tebes no implementa hela iha Venezuela ho Bolivia. Reforma Agraria, iha nasaun desenvolvido sira ne’e hatudu ona provas katak hanesan “prasyarat” ba sucessu iha industrilizasaun iha nasaun sira ne’e nian. Bele hateten ho liafuan seluk katak; Reforma Agraria tenki hare hanesan “Deklarasaun Estado” ida nian hodi tama  ba “peradaban” seluk nebe desenvolve liu.

     “ Historia nasaun Venezuela iha Amerika Latina iha tinan 1970 bele acontece fila-fali ba nasaun Timor-Leste. Iha tinan 1970 Venezuela hetan fundus petroleo boot tebes hanesan ita nian nasaun Timor-Leste agora dadaun. Maibe, setor agricultura ladun fo peroridade, rai luan sira nebe mamuk ema riku lubung oan ida mak sai nain ho Kompanhia estrangeiro mak okupa. Nasaun ida ne’e conhecido iha tempo uluk hanesan Negara Agraris ”.

Hosi politika nebe mak iha hatudu katak hahu hosi governu ida premeiro to’o agora laiha mudanca ida nebe signifikante ba problema Rai(pertanahan) hafoin Timor-Leste ukun rasik a’an. Dala barak ita hare rasik katak politika Lei oan sira nebe mak governante sira foti hatur do’ok liu hosi solusaun ba problema Rai iha ita nian Rain. Hosi ne’e hatudu mai ita katak historia hosi nasaun Venezuela sei acontece fali iha Rai doben Timor-Leste iha nebe Rai no plantasaun café, Natar sira nebe abandona hela intrega hotu ba ema riku ka kompanhia estranjeiro  sira. Exemplo hanesan 4.000 Hektares plantasaun kafe iha Rai Laku Distrito Ermera, Natar iha Zumalai Distrito Suai 9.000 Hektares no 12.000 Hektares foin lalais iha Lospalos hodi kuda Batar monu ba kompanhia ida hosi rai liur.

Kona ba problema Lei  ba Rai nian, iha dada lia  ho Ministro Justica DR. Deonisio Babo liu hosi chating facebook hateten katak; ita agora estuda no hadia hela  esboco Lei nebe uluk Eis-Presiden RDTL Jose Manuel Ramos Horta veto ne’e, atu nune bele haruka fali ba Conselho Ministro hodi deskuti. Tuir Ministro Justice katak; iha Lei ne’e mos ita usa sistema foun ida nebe bolu “Uso Capião”.  Sai perguntas ba hakerek nain mak sistema foun “Uso Capião”nebe hetan ona veto hosi eis-presidente ida uluk, maibe Ministro Justica V Governu tenta nafatin atu haruka fila-fali ba ou hanesan Ministro Justice precisa halo foun, hare no estuda klean liu tan kona ba Nain ba Rai nian nebe nain hosi beiala sira ka “Tanah Adat” no ida fali Rai Nain iha tempo Kolonialista Portugis no Indonesia nian? Perguntas ida seluk mak sistema foun “Uso Capião” ne’e favorese liu ba se?Ka tenki iha, no ho hanoin ida oinsa halo Reforma Agraria? Tamba laiha diferencia entre sistema foun kona ba Rai “Uso Capião” ho sistema tuan artigo kolonialista Portugis nian nebe bolu “Boléting Ofícial”.

Atu bele iha no hamosu justice social ba ema hotu-hotu maka uluk na’nain ita tenki intrepreta didiak Ukun Rasik A’anida ne’e. Ukun rasik a’an ne’e processo libertasaun ida. Wainhira ita kuda didiak espiritu Ukun Rasik A’an, iha ne’e mak foin ita hateten katak liberdade hosi dominasaun estrangeiro. Tamba, Ukun Rasik A’an ne’e hanesan ponte osan mean ida deit hodi lao ba dalan liberdade oin-oin no liberdade sira seluk. Hanesan mos ita nia lideranca bo’ot Kay Rala Xanana Gusmao hateten katak; UKUN RASIK A’AN ne’e; “Hanesan surat tahan mutin ida, iha surat tahan mutin nia leten  atu ita hakerek ita nia oan bei oan sira nia future”

Tamba ne’e mak ita precisa halo buat ida ho visaun ba oin hanesan nasaun nebe Ukun Rasik A’an Duni, ne’e katak ita tenki e bele duni lori transformasaun no liberta ita nian rasik hosi beik ten no kiak, hosi ilusaun no injustice, hosi dependencia, hosi hegemonio hanoin no maestria hosi questaun fundamentais lalaok pasado nian. Prosesso libertasaun ida ne’e mos hanesan mos estimulasaun inovadores nasaun nian para bele realiza justice social.

Tan ne’e duni “Timor-Leste Ejiji Lei Foun kona ba Rai Nian”Reforma agraria tenki sai hanesan agenda ida ba mudanca no mos hanesan base ba construsaun estado nian, tamba exigencia ba reforma agraria no nia aspirasaun ne’e sei moris iha populasaun nia fuan, tamba nia hanesan lalenok sentimento koletivo ida mai hosi aspirasaun popular laos mai hosi resumo historia konsepsaun, maibe hosi sofremento nebe naruk no rohan laek. No reforma agraria tenki sai hanesan pre-requisitos importante para bele hasai soberania produtivo ba bem-estar agricultores sira nian.

Ho politika ida ne’e acesso povo agrikultor nebe oras ne’e sei limitado hela ba rai luan agrikultura nian ho esperanca bele aumenta produsaun ba aihan  atu nune bele do’ok a’an hosi ameasa krisi ba ai han iha future oin mai. Neduni, ho hanoin nebe iha ita tenki considera agenda reforma agraria moris hosi hanoin justica social ida nebe urgent tebes, iha nebe nasaun hasoru problema structural nebe kronis hanesan desemprego, kiak, sai nain ba rai la hanesan, konflitu no hadau malu rai, limitasaun ba povo atu hetan acesso ba rai no rekursu produktivo sira seluk no mos degradasaun ambiental.

Portanto aksaun para bele realize reforma agraria ne’e hanesan hanoin ida oinsa re-organisa fila-fali estrutura desigualdade no dominasaun usa rai iha sentido ida nebe mais justa, hamenus kiak, kria kampu de trabalho, hadia acessu povo nian ba recursus economia liu-liu rai, hamenus  conflito nebe kona ba hadau malu rai, hadia no asegura qualidade ambiental, hadia seguranca aliementar komunidade nian iha area produtividade ema ida-idak nian ho sentido ida indenpendencia ekonomia.

Neste momento problema bo’ot ida nebe ema kiak iha cidade hasoru mak problema Rai fatin nebe sira hela ba ka sira okupa, mayoria hosi ema kiak sira ne’e okupa rai ka hela fatin sira nebe iha cidade Dili laiha direito ba Rai ka hela fatin sira ne’e tuir lei kolonialista Portugis nian “Boleting Oficial” nebe mak Premeiro Governu rekonhece fila-fali mak iha liu direito ba Rai. Politika ida ne’e halo povo ki’ik no kiak kbi’it laek hasoru “gusuran” ka “desokupasaun”iha fatin nebe sira hela ba ka sira okupa tamba sira laiha direito juridiku no mos ekonomikamente laiha forsa hodi hasoru ema nebe besik liu ho autoridade nebe kompetente ka lideranca politik nebe mak bele hamahon sira. Hanesan ita hotu hare iha vida moris ida lao dadaun, se mak domina Rai no edifisio sira nebe kolonialista Portugis ho Indonesia husik hela?

Realmente populasaun origen kapital Dili ne’e mak ema sira nebe iha tempo uluk antes kolonialista Portuguese to’o tempo kolonialista Portuguese iha Suco Karketo no Mota Ain. Tamba la iha forsa ekonomia hodi selu imposto Rai nian ba kolonialista Portugues, oportunidade ne’e ema Timor-Oan sira nebe besik liu ho kolonialista hetan direito ba usa rai nebe luan iha natar no to’os bo’ot tuir kbi’it nebe sira iha hodi selu imposto hanesan “Hak Pakai”. Oportunidade ida ne’e mos continua nafatin iha tempo okupasaun militer Indonesia, hosi “Hak Pakai” iha tempo kolonialista Portuguese  sai fali “Hak Milik” ho atitude nebe hanesan tamba ema sira ne’e besik liu ba Komandante Militer Indonesia sira hetan legalidade Certifikado tuir Lei Okupasaun Militer Indonesia durante 24 anos.

Ideas sira nebe mai hosi fundador revolusaun 1975 ne’e nakonu espirito Ukun rasik a’an, tan ne’e mak proklamasaun 28 de Novembro 1975 mosu ho hanoin ida katak iha konstituisaun nebe iha tenki favorece ba interese povo nia moris. Maske proklamasaun ida ne’e unilateral deit maibe liu hosi luta ida nebe naruk ho mudanca politika nebe mak akontece iha organisasaun resistencia nia laran obriga ita tenki tuir processo nebe lao hodi hetan solusaun ba problema Timor-Leste iha mundo Internasional.

Ukun rasik a’an, nasaun Republik Demokratiku Timor-Leste hamrik ona neduni saida deit mak kolonialista Portuguese ka Indonesia husik hela Rai ka Edifisio fila hotu ba estado RDTL, ida ne’e hakerek iha lei UNTAET nian. Maibe hafoin eleisaun geral assembeleia konstituente 2002 hotu Timor-Leste hahu halo Lei Inan no forma  governu premeiro nebe lidera hosi Partido mais votado, Partido FRETILIN. Hafoin Lei Inan prontu transformasaun automatikamente ba Parlemento Nasional. Iha 2003 komesa diskuti kona ba Lei Rai nian, iha nebe premeiro Governu reconhece fila-fali artigo ida hosi lei kolonilista nian kona ba “Boleting Oficial”

Saida mak acontece wainhira artigo ida hosi Lei kolonialista Portuguese nian premeiro Governu reconhece fila-fali iha tinan lima oin mai 2002 ba 2007? Mosu desocupasaun iha fatin hotu nebe povo ki’ik no kbi’it laek sira okupa no hela ba. Tan deit povo sira ne’e laiha fatin seluk atu ba hela tamba hakarak no senti Ukun Rasik A’an. Mai iha kapital Dili hodi okupa Rai no hela iha ema nia uma tamba questaun rua; ida lakon uma iha 1999 tamba milisi sunu no ida seluk tamba kondisaun ekonomia nebe lao maka’as iha kapital Dili iha tempo transisaun nebe lao iha UNTAET nia okos to’o ohin loron. Hanesan ita hotu assiste desokupasaun nebe akontece iha  Bairo Central, Farol, Bidau Licedere, Kolmera, Kaikoli no mos kazu sira nebe akontece entre familia iha kampu Alor no Bairopite tan deit hadau malu ba Rai pedasuk ida ba halo uma, hosi akontecimento sira ne’e loke ema nian hanoin katak Rai ohin loron folin ba ema riku sira atu aluga no sosa. Hosi noticia nebe publika iha televisaun mosu kazu ida iha Atabae familia oho malu informasaun ikus katak hadau malu tamba statutu Rai nian.

Iha possibilidade katak despejo sira ne’e sei continua akontece nafatin wainhira ita lider  politiku sira haluha ka ignora tiha exigencia reforma agraria hanesan agenda ida ba oin nebe fundamento teb-tebes ba desenvolvimento nasaun ida sai stabel. No povo ki’ik no kiak sira hein nafatin politiku sira nia promete hodi hatur lei nebe fo’o vantagen ba sira nian moris atu tur ka hela hakmatek iha uma ida ho digno. Atu nune sira labele hasai hosi fatin ida duni fali ba fatin seluk tan deit la iha documento “Boleting Oficial” tuir lei kolonialista Portuguese no Indonesia sira nian.

Conflitos oin-oin mosu kona ba problema Rai nian, ne’e hatudu katak precisa loke discursu foun hodi hatur politika ida nebe nasaun barak halo ona no iha asia inclui mos Indonesia katak reforma agraria mak uniku solusaun ida diak tamba exigencia ba politika reforma agraria nunka para iha fatin, lao nafatin iha nasaun hotu-hotu. Atu nune bele garante direito povo ki’ik no kiak nian, liu-liu agrikutor sira atu hetan Rai hanesan instrumento produsaun ida vital liu iha sistema produsaun nia laran iha kampu agrikola.
 
Governu premeiro no governu AMP mosu sai hanesan esperanca bo’ot tamba povo fo’o fiar ho mehi bo’ot nebe iha atu moris hakmatek hanesan mehi nebe uluk matebian luta nain sira hosik hela. Maibe mehi ida ne’e soe hotu ba tasi laran, poltika nebe iha laos buka atu halo ema moris ka hela hakmatek, politika nebe iha so buka atu salva guarda ba malu entre ema sira “Tuan Tanah no sira nebe usa Boleting Oficial”. Ida ne’e mak karakter lideranca nebe iha la’o do’ok hotu hosi matebian luta nain sira sira nia mehi nebe hosik hela ba povo ki’ik no kiak sira nebe durante tempo funu itoan ka barak fo’o hotu sira constribuisaun ba ukun rasik a’an ida ne’e.

Sai pergunta bo’ot ida ba ita hotu hanesan klamar ida nebe sempre mosu iha ita nia imaginasaun. Tamba sa mak ita tauk atu halo buat nebe halo ema tur ka hela hakmatek? Sera que mehi sira nebe matebian luta nain sira iha no hahalok nebe Heroi bo’ot matebian Nicolau dos Reis Lobato halo iha momentu neba hodi intrega hotu plantasaun kafe iha Bazartete-Liquica ba estado RDTL sai hanesan ameasa bo’ot ida ba ita?  Se hahalok ida ne’e mak halo ita gerasaun nebe sei moris tauk atu halo tuir, no nafatin defende artigo lei kolonialista Portuguese “Boleting Oficial” no Indonesia nian, ne’e hatudu katak ita trai mehi bo’ot nebe matebian luta nain sira husik hela ba ita.

Direito sai nain ba Rai no edifisio sira nebe iha hafoin kolonialista Portuguese no Indonesia, hanesan ita hotu hatene katak ema lubung oan ida mak iha no sai hanesan aset ida ba sira hodi hetan osan bo’ot hosi Rai nebe tuir lolos iha ukun rasik a’an ida ne’e estado mak nain buat sira ne’e hotu. Maibe ida ne’e mak sira bolu ita nia Lei, Lei nebe representante partido mais votado ka governu koligasaun sira rasik mak halo hodi salva guarda. 

Atitude politika nebe iha hatudu momos katak hamosu desokupasaun iha fatin hotu-hotu no privatisaun ba rai no edifisio sira nebe iha. Laiha hanoin diak ida atu hatur politika ida diak liu hosi hahalok nebe hatudu ona iha projeito lei nebe Ministra da Justica halo iha governasaun AMP ho nia resultado ikus Presidente da Republika tenki veto no haruka fila-fali tamba mosu reasaun barak hosi mayoria povo la concorda.

Iha ne’e mak hatudu ita nia erro bo’ot no tauk ba aktus pasado nebe ita nia matebian luta nain sira mehi hela ba rai doben ida ne’e, proklama tiha nasaun indenpendente ida maibe ita haluha tiha fase ba luta ida tuir mai, mak luta ekonomiku no luta kultural. Atu hetan ekonomia ida sustantabel mak definisaun kona ba lei rai ne’e importante tan ne’e precisa reforma sosial ida hodi hatur politka kona ba rai nian nebe favorece ba ema hotu-hotu laos ba ema lubung oan ida deit. Tamba ukun rasik a’an ne’e laos oferece deit hosi imperalista sira.

Periode rua mak ita liu ona hosi eleisaun nebe demokratiku tebes, maibe laiha mudanca signifikante ida kona ba lei Rai nian nebe halo ema la tur ka hela hakmatek iha desenvolvimento nebe lao iha nasaun ida ne’e. 

“ Ita triste teb-tebes wainhira hare 75% hosi Rai estado nian nebe iha, la sai hanesan aset moris ida ba ita nia povo, maibe sai fali dead capital. Liu hosi reforma agraria no sertifikasaun Rai estado nian ba povo hodi tur ka hela hakmatek no fahe rai hanesan ba agrikultor liu hosi sistema koletivo orientasaun ida organisado ka instituto nasional ida kona ba Rai Nian  nia okos, ho modelo koperativo nasional ho benifisio tomak ba povo encoraja sira halo produsaun aliementasaun ba sira nia moris diak”.

Iha prespektiva ida ne’e nia laran maka funsaun hosi Rai no recursus naturais tenki koloka hanesan meios ida para atinji libertasaun povo hosi dependencia ka possibilmente explorado hosi ema sira nebe ho ekonomia forte. Kondisaun ida nebe hakarak atu atinji mak justica agraria, iha kondisaun ida nebe garante katak sei laiha tan monopoli no dominio ba utilizasaun Rai no recursu naturais. Iha kazu ida ne’e ita bele  urgentemente precisa hakotu desigualdade ba strutura agraria, liu hosi implementasaun verdadeiro hosi programa agraria. Signifika, programa reforma agraria nebe bele muda strutura agraria nebe mak iha, iha nebe fo’o atensaun maka’as no involve hotu interese agrikultor kiak sira, no mos trabalhador/servisu nain agrikultor(buruh tani) hodi bele hetan solusaun ba konflitu agraria nian sira mosu ona no bele antisipa konflitu sira nebe sei mosu tuir mai iha futuru.

Tamba iha momento ida ne’e ita nia nasaun tama iha processo desenvolvimento nia laran hahu hosi nasional to’o iha Suco no Aldeia, processo ida ne’e tenki lao no tau iha processo demokratiku kona ba Rai ho lao ba transformasaun sociadade iha Suco engeralmente. Signifika katak politika kona ba Rai tenki tau atensaun maka’as liu ba “penataan” strutura properiadade no sistema controla ida diak kona ba Rai hosi estado.

Baseia ba presupostu sai nain ba Rai tradisionalmente sai hanesan causa ida ba instabilidade politika, nebe bele hamoris injustica social, ke iha ikus mai bele sai hanesan impedemento ba desenvolvimento ekonomiku. Tan ne’e mak desenvolvimento ekonomiku tenki hahu hosi reforma sosial, tamba sei la akontece acelerasaun desenvolvimento ekonomia se la lao ho transformasaun strutura sosial. Hafoun fila-fali estrurtura sosiadade nian liu hosi dalan nebe demokratiku ho ideas dominante ba distribuisaun Rai ba agrikultor sira nebe laiha Natar no Toos ho objectivo katak sira atu servisu koletivamente iha organisasun koperativa ho monitorisaun hosi funsionario governu nian hosi ministeiro nebe relasiona atu nune agrikultor sira bele acesso ba instrumento produsaun. Nune mos ho modelo organisasun koperativa nebe bele hetan mos kredito nebe maka fasilita hosi governu hodi desenvolvi sira nia ekonomia liu hosi koperativa.

Ho politika ida ne’e, hein katak iha esperanca bo’ot ba agrikultor sira bele halao sira nia aktividade produsaun nebe hasai sira nia rendemento no bem estar  ba sira nia a’an rasik.  Tamba reforma agraria parte ida importante ho objectivo hodi halakon kiak iha Suco no Aldeia. Reforma agraria laos deit atu hamenus kiak, hanesan discursu nebe dominante sira nebe kona ba reforma agraria. Desigualidade estrutura agraria nian laos deit halo ema kiak no moris sem Rai maibe fo’o impact mos iha relasaun politika no social. Iha aspect barak ke poder politiku iha Sucos fortemente hetan influencia domina Rai. Ema lubun oan sira nebe sai nain no domina Rai nebe luan ne’e influencia maka’as, laos deit iha vida ekonomia maibe iha vida politika hotu.  Maioria hosi agrikultor barak nebe mak laiha Rai ne’e iha posisaun ida nebe dependencia ekonomia no fraku e politikamente laiha influencia.

Oinsa atu acerta didiak hanoin ida ne’e hodi sosializa Lei Reforma Agraria ho nia implementasaun ba povu hosi governu, iha nebe governu em-prinsipio iha responsabilidade bo’ot teb-tebes atu halo buat hotu-hotu ba bem estar povo nian, laos atu penyor fali bem-estar povo nian ba interese a’at ema riku sira nian ka investor ho modal bo’ot sira.

Hanoin principal ida hosi artigo ida ne’e katak ita nian rai sei hasoru problema estrutural, problema kritiku nebe mak oras ne’e dadaun ita hasoru, hanesan kiak, desemprego, no deskontente. Para atu bele fo’o konstribuisaun hanoin ba buka solusaun estrutural sira ne’e, precisa politika ida nebe direitamente kona kedas ba fukun hosi problema sira ne’e hotu.  Fukun hosi problema sira nebe ita hasoru mak ki’ik oan ka laiha asset ka acessu komunidade ba fontes ekonomia especialmente kona ba Rai, ho limitasaun acessu ba fontes social no politika. Reforma Agraria hanesan politika ida fundamento tebes atu direitamente bele loke acessu fontes sira ne’e hotu.

Iha ikus liu hosi hakerek nain hakarak hato’o deit katak; ho esperansa bo’ot liu hosi  artigo ida  ne’e bele loke no aumenta tan ita hotu nia kompreensaun no fiar iha efectividade reforma agraria bele atinji justice social ida ba povo Timor-Leste tomak. (**)


No comments:

Post a Comment